در این مقاله، به بررسی عوامل موثر بر افزایش ارزش افغانی در ماه‌های تابستان پرداخته می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهند که بازگشت مهاجران و ورود حواله‌های ارزی، کاهش واردات انرژی، افزایش صادرات کشاورزی، تزریق ارز از سوی نهادهای بین‌المللی، سیاست‌های هدفمند بانک مرکزی و کاهش تقاضای عمومی برای ارزهای خارجی، از جمله عوامل کلیدی در تقویت ارزش پول ملی در این فصل هستند. مقاله با استناد به منابع معتبر داخلی و بین‌المللی تنظیم شده است.

اقتصاد افغانستان به‌شدت تحت تأثیر نرخ تبادله ارز قرار دارد و هرگونه تغییر در ارزش پول ملی، پیامدهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی به‌همراه دارد. یکی از پدیده‌های نسبتاً پایدار در دههٔ اخیر، تقویت موقتی ارزش افغانی در فصل تابستان است. این مقاله تلاش دارد تا عوامل مؤثر بر این روند را بررسی کرده و با استناد به منابع معتبر، تبیینی مستند ارائه کند.
۱. بازگشت مهاجران و ورود حواله‌های ارزی
در بستر بحران‌خیز اقتصادی افغانستان، که وابستگی مزمن به کمک‌های خارجی و بی‌ثباتی سیاسی آن را شکننده ساخته، تابستان تنها فصلِ نسبتاً خوش‌اقبال در تقویم پولی کشور است؛ یکی از عوامل محوری در این دگرگونی فصلی، بازگشت هزاران مهاجر افغان از کشورهای همسایه چون ایران، پاکستان، ترکیه و حتی کشورهای خلیج می‌باشد. این بازگشت‌ها اغلب با هدف دیدار خانواده‌ها، شرکت در مراسم‌های سنتی، عروسی‌ها و رسیدگی به دارایی‌های محلی صورت می‌گیرد و با خود، ورود حجم بالایی از ارز خارجی را به‌همراه دارد. مهاجران، پول‌هایی را که در طول ماه‌ها و گاه سال‌ها اندوخته‌اند، عمدتاً به شکل دالر یا ریال وارد کشور می‌کنند و همین ورود فصلی ارز نقد، سطح عرضهٔ دالر در بازار آزاد را بالا می‌برد. افزون بر آن، در تابستان حجم حواله‌هایی که از سوی افغان‌های مقیم اروپا، آمریکا و استرالیا نیز به خانواده‌هایشان فرستاده می‌شود، به‌طور چشم‌گیری افزایش می‌یابد. این جریان نقدینگی، برخلاف کمک‌های دولتی یا بودجه‌های رسمی، مستقیم وارد بازار می‌شود و به‌گونه‌ای طبیعی تعادل بین عرضه و تقاضای ارز را به نفع افغانی تغییر می‌دهد. مطابق گزارش بانک جهانی، افغانستان در سال ۲۰۲۳ حدود ۱.۵ میلیارد دالر حواله دریافت کرده که نزدیک به ۱۵ درصد تولید ناخالص داخلی را شامل می‌شده و این رقم، سهمی کلیدی در جلوگیری از سقوط آزاد ارزش افغانی داشته است. این درآمدهای غیرمولد اما حیاتی، نقش ضربه‌گیر اقتصادی را برای خانوارها ایفا می‌کنند و در تابستان، جان تازه‌ای به بازار پولی کشور می‌بخشند. (World Bank, 2023 – Remittances and Economic Stability in Afghanistan
۲. کاهش واردات انرژی و تأثیر آن بر تقویت افغانی در تابستان
یکی دیگر از عوامل ساختاری که به‌گونه‌ای محسوس در تقویت ارزش افغانی در فصل تابستان نقش ایفا می‌کند، کاهش واردات انرژی و کاهش وابستگی ارزی کشور به سوخت‌های فسیلی است. افغانستان، کشوری وارداتی از حیث منابع انرژی است و عمدهٔ نیازمندی‌های سوختی‌اش را از کشورهای همسایه به‌ویژه ایران، ترکمنستان و ازبکستان تأمین می‌کند. در فصول سرد سال، به‌ویژه زمستان و بخشی از پاییز، تقاضا برای نفت، گاز مایع و برق وارداتی به‌شدت افزایش می‌یابد؛ این افزایش به معنای نیاز فزاینده دولت، شرکت‌های خصوصی و خانوارها به ارزهای خارجی برای پرداخت هزینه‌های واردات است. در چنین شرایطی، دالر و دیگر ارزهای معتبر با شتاب بیشتری از کشور خارج می‌شوند و بازار داخلی با کاهش ذخایر ارزی مواجه می‌شود که در نهایت منجر به تضعیف افغانی می‌گردد. اما در تابستان، با گرم‌شدن هوا و کاهش چشم‌گیر مصرف سوخت‌های گرمایشی، واردات انرژی به‌طرز چشم‌گیری کاهش می‌یابد. کاهش واردات نه‌تنها فشار ارزی را از شانه‌های بانک مرکزی برمی‌دارد، بلکه به کاهش تقاضا برای دالر در بازار آزاد نیز می‌انجامد. این مسئله در کشوری مانند افغانستان که با بحران تراز تجاری مزمن روبروست، می‌تواند فرصت فصلی مناسبی برای حفظ و حتی تقویت ارزش پول ملی فراهم سازد. از منظر داده‌های منتشرشده توسط USAID در سال ۲۰۲۲، هزینه واردات انرژی افغانستان در فصل زمستان نزدیک به ۴۰ درصد بیشتر از تابستان بوده که این اختلاف بزرگ تأثیر چشم‌گیری بر بازار ارز داخلی داشته است. در نتیجه، تابستان نه‌تنها فصل زراعت و بازگشت مهاجران، بلکه فصل «تنفس ارزی» برای اقتصاد شکنندهٔ کشور به‌شمار می‌رود.(USAID, 2022 – Afghanistan Energy Sector Overview)
۳. افزایش صادرات محصولات کشاورزی و ورود ارز خارجی به کشور
تابستان در جغرافیای افغانستان، فصل زایش خاک و گشایش بازارهاست؛ چرا که بیشتر محصولات عمدهٔ کشاورزی کشور دقیقاً در این فصل به بار می‌نشینند و مهیای صادرات می‌گردند. افغانستان با برخورداری از اقلیم متنوع و زمین‌های حاصل‌خیز در ولایاتی چون ننگرهار، قندهار، هلمند، بلخ و هرات، توانسته است طی سال‌های گذشته به صادرکنندهٔ بالقوه‌ای از میوه‌جات تازه، خشکبار و سبزیجات بدل شود. انگور، انار، زردآلو، توت، بادام و کشمش، از جمله محصولاتی‌اند که در تابستان برداشت شده و به بازارهای منطقه‌ای از جمله پاکستان، هند، امارات و آسیای میانه صادر می‌گردند. همین صادرات، منشأ ورود ارز خارجی به کشور می‌شود و با افزایش عرضهٔ دالر در بازار، به‌صورت طبیعی از ارزش پول ملی حمایت می‌کند. گزارش اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان (ACCI) در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که تنها در تابستان آن سال، صادرات میوه‌جات تازه از مرز ۸۰ میلیون دالر فراتر رفته است؛ رقمی که با توجه به ظرفیت‌های محدود صادراتی کشور، شاخصی قابل توجه تلقی می‌شود. نکتهٔ مهم آن است که این ارزآوری، برخلاف کمک‌های خارجی، ناشی از فعالیت‌های تولیدی داخلی است و به نوعی از معدود جریان‌های درآمدی مشروع کشور به‌شمار می‌آید که بدون وابستگی سیاسی یا نظامی تحقق می‌یابد. افزون بر آن، در فصل تابستان حمل‌ونقل جاده‌ای روان‌تر می‌گردد، گذرگاه‌هایی چون تورخم و سپین‌بولدک فعال‌تر می‌شوند و تقاضای بازارهای خارجی برای میوه‌جات تازه به اوج خود می‌رسد. تمام این متغیرها باعث می‌شود تا صادرات کشاورزی، در کنار کاهش واردات انرژی و ورود حواله‌های ارزی، یکی از سه ستون اصلی تقویت فصلی افغانی محسوب گردد.(Afghanistan Chamber of Commerce and Investment [ACCI], 2023 – Annual Export Report)
۴. تزریق ارز توسط نهادهای بین‌المللی در فصل تابستان
در غیاب نظام بانکی پویا و اقتصاد تولیدمحور، افغانستان در سال‌های پسین بدل به کشوری شده که اقتصاد آن بیشتر بر تزریق‌های خارجی و حواله‌های مقطعی استوار است. در این میان، یکی از منابع مهم ورود ارز خارجی، کمک‌ها و پرداخت‌های نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل، برنامهٔ جهانی غذا (WFP)، یونیسف، کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و سایر سازمان‌های بشردوستانه می‌باشد. نکتهٔ قابل تأمل آن است که بخش عمده‌ای از این کمک‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که به‌صورت نقدی یا کمک‌های نقدی شرطی (Cash Assistance) پرداخت می‌شوند، دقیقاً در فصل تابستان به‌شکل گسترده‌تری صورت می‌گیرند. علت این تمرکز فصلی، فراهم‌بودن بسترهای اجرایی در تابستان، سهولت دسترسی به مناطق دورافتاده و افزایش توانایی انتقال فیزیکی پول در وضعیت جغرافیایی مساعد است. این نهادها معمولاً مقادیر قابل توجهی ارز خارجی، به‌ویژه دالر امریکایی را به افغانستان وارد می‌کنند تا کمک‌های بشردوستانه را مستقیماً در سطح خانوارها و جوامع محلی توزیع نمایند. مطابق آمار رسمی دفتر هماهنگی کمک‌های بشری سازمان ملل (OCHA)، تنها در سه‌ماههٔ سوم سال ۲۰۲۳ بیش از ۳۵۰ میلیون دالر از طریق صندوق‌های بشری بین‌المللی وارد افغانستان شده که بخش عمدهٔ آن در قالب پرداخت‌های نقدی در مناطق روستایی توزیع گردیده است. ورود چنین حجمی از دالر به بازار، موجب افزایش عرضه ارز خارجی و کاهش فشاری می‌شود که معمولاً به‌سبب تقاضای بالا برای دالر در بازار آزاد به وجود می‌آید. افزون بر آن، سازمان ملل در موارد متعدد برای حفظ ارزش پول ملی، ارزهای خارجی را از طریق بانک مرکزی افغانستان و نهادهای همکار به‌صورت کنترول‌شده وارد بازار می‌نماید تا از شوک‌های ناگهانی ارزی جلوگیری شود. این روند، اگرچه موقتی و وابسته به اراده بیرونی است، اما در تابستان بدل به یکی از مؤثرترین عوامل ثبات نسبی ارزش افغانی می‌گردد.(OCHA, 2023 – Afghanistan Humanitarian Funding Overview)
۵. افزایش گردش پول در بازار داخلی و فزونی تقاضا برای افغانی
یکی از عوامل بسیار ظریف و در عین حال حیاتی در تقویت ارزش افغانی در ماه‌های تابستان، افزایش محسوس گردش پول در بازار داخلی است که با خود فزونی تقاضا برای واحد پول ملی را به ارمغان می‌آورد. تابستان در افغانستان، فصل رونق کشاورزی، بازگشت مهاجران، افزایش فعالیت‌های تجاری و برگزاری جشن‌ها و مناسبت‌های اجتماعی است؛ این همه باعث می‌شود حجم معاملات نقدی و غیرنقدی به‌طرز چشم‌گیری افزایش یابد. از سویی، با ورود حواله‌ها و تزریق ارز خارجی، نقدینگی فراوانی وارد بازار می‌شود و از سوی دیگر، به‌دلیل کاهش واردات انرژی و بعضاً ثبات نسبی در بازار کالاها، مردم و کسبه‌کاران تمایل بیشتری به تبدیل دالر به افغانی پیدا می‌کنند تا بتوانند معاملات روزمره را با پول ملی انجام دهند. همچنین، دولت و بانک مرکزی در این دوره تلاش می‌کنند تا با مدیریت نقدینگی، نرخ ارز را در محدوده‌ای منطقی حفظ نمایند؛ این سیاست‌ها باعث می‌شود تقاضا برای افغانی به‌عنوان واسطهٔ اصلی تبادلات در بازار داخلی افزایش یابد. افزون بر این، در برخی مناطق، خرید و فروش زمین، ملک و کالاهای واسطه‌ای نیز در تابستان به اوج خود می‌رسد که همین امر جریان گردش پول را به‌سوی افغانی سوق می‌دهد. به‌طور کلی، در این ماه‌ها، تقاضا برای واحد پول ملی نه صرفاً به‌دلیل استفاده مستقیم بلکه به‌عنوان نمادی از ثبات اقتصادی و اعتماد نسبی به بازار، افزایش می‌یابد. این مسئله، در کنار دیگر عوامل مذکور، سبب می‌شود که ارزش افغانی در برابر دالر به صورت فصلی و موقت، اما قابل توجه، افزایش یابد. پژوهش‌های بانک مرکزی افغانستان نیز بر این نکته تاکید دارند که حجم معاملات داخلی و گردش پول، رابطهٔ مستقیم و معناداری با ارزش پول ملی در بازار آزاد دارد. (Da Afghanistan Bank, 2023 – Monetary Policy Review)


جمع‌بندی: رقص ناپیدای ارزش افغانی در فصل تابستان
در ورای ارقام سرد و تحلیل‌های خشک اقتصادی، رقص ناپیدای ارزش افغانی در تابستان‌های سه‌گانه‌ی افغانستان، حکایتی است از توازن شکننده‌ی نیروهای مالی، جغرافیایی، اجتماعی و سیاسی؛ حکایتی که گویا به نوازش نسیم گرم صحراهای هیرمند و طنین آواز رودهای خروشان کابل وابسته است. تابستان که از پسِ سردی زمستان بر می‌آید، نه تنها فصل شکوفایی زمین و بارور شدن باغ‌هاست، بلکه عرصه‌ی بازیگری بی‌صدا و آرامِ متغیرهای ارزی نیز می‌گردد. از کاهش پی‌درپی واردات پرهزینه‌ی انرژی تا رویش محصولات کشاورزی که چون گنج‌های زرد و سرخ به بازارهای دور دست صادر می‌شوند؛ از تزریق ارز نهادهای بین‌المللی گرفته تا گردش پرشتاب نقدینگی در میان دست‌های پرتوان مردمانی که با امید فردایی بهتر، پول‌های خویش را به حرکت درمی‌آورند، همه و همه در این تابستان‌ها دست در دست هم می‌دهند تا پیکره‌ی ارزش افغانی را به گونه‌ای موقتی اما قابل ملاحظه، استحکام بخشند. این روند، نشانه‌ای است از آنکه چگونه اقتصاد یک سرزمین جنگ‌زده، هنوز با رگه‌هایی از حیات و مقاومت مالی روبرو است و چگونه فصل‌های سال به مثابه زبان بی‌کلامِ گفتگوی بین پول و مردم، می‌توانند رمزگشای داستان‌های نهان اقتصاد ملی باشند. در نهایت، این رقص ناپیدا، هم یادآور شکنندگی است و هم نویدبخش فرصت؛ فرصتی برای نگاهی عمیق‌تر به سازوکارهای درونی اقتصاد افغانستان، که شاید در بطن تابستان‌های داغ، نهفته است.





منابع و ماخذ

1.	Da Afghanistan Bank (DAB). (2023). Monetary Policy Review and Currency Stability Report. کابل: بانک مرکزی افغانستان.
2.	Afghanistan Chamber of Commerce and Investment (ACCI). (2023). Annual Export Report 2023. کابل: اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان.
3.	Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA). (2023). Afghanistan Humanitarian Funding Overview. نیویورک: سازمان ملل متحد.
4.	World Bank. (2023). Afghanistan Economic Update: Remittances and Economic Stability. واشینگتن، دی.سی: بانک جهانی.
5.	International Monetary Fund (IMF). (2023). Regional Economic Outlook: South Asia. واشینگتن، دی.سی: صندوق بین‌المللی پول.
6.	United Nations Development Programme (UNDP). (2023). Livelihoods and Market Analysis in Afghanistan. کابل: برنامه توسعه سازمان ملل.
7.	Asian Development Bank (ADB). (2023). Trade and Investment Climate in Afghanistan. مانیل: بانک توسعه آسیایی.
8.	Food and Agriculture Organization (FAO). (2023). Agricultural Production and Export Statistics for Afghanistan. رم: سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد.
9.	International Organization for Migration (IOM). (2023). Seasonal Migration and Economic Impact in Afghanistan. ژنو: ازمان بین‌المللی مهاجرت.
10.	United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). (2023). Economic Diversification and Informal Sector Report. وین: دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل.